Tên phổ thông: Xạ đen [1,2,3,4]
Tên gọi khác: Dót [1,4]
Tên khoa học: Ehretia asperula Zoll. & Moritzi [1,2]
Họ thực vật: Vòi voi - Boraginaceae Juss. [1]

Mô tả:
Cây bụi trườn, cao 3-5 m; cành màu nâu xám, cứng cáp, khồng có lông; cành non màu nâu hoặc nâu nhạt. Lá đơn, mọc so le; cuống lá dài 0.6-1.5 cm; phiến lá hình ê-líp đến thuôn, kích thước 3-12 x 2-6 cm, gốc lá tròn, mép thường nguyên. Cụm hoa dạng xim nổi bật, ở đỉnh nhánh, đỉnh cụm hoa phẳng, rộng khoảng 4-6 cm, có lông tơ; lá bắc kích thước 3-10 mm, đôi khi dạng cong, dai. Cuống hoa dài 1.5-3 mm. Đài hoa màu nâu, kích thước 1.5-2.5 mm, có lông tơ. Tràng hoa màu trắng, dạng phễu,  kích thước 3.5-4 mm. Chỉ nhị dài 3.5-4 mm; bao phấn dài khoảng khoảng. Vòi nhụy dài 3-4 mm. Quả hạch  màu đỏ hoặc cam  khi chín, đường kính 3-4 mm.
 
Phân bố tự nhiên: 
Quảng Ninh (vịnh Hạ Long), Hà Nội, Thừa Thiên Huế. [1,4]

Sinh học & sinh thái: 
Thường gặp trong rừng thường xanh. Cây ưa sáng, ưa đất tốt ẩm, tái sinh hạt, tái sinh chồi rất tốt. Mùa hoa tháng 7 - 11,   mùa quả tháng 1 - 2 năm sau.

Thu hái và chế biến:
Cẳt lấy phần trên mặt đất, sau đó phơi khô hoặc thái khúc phơi khô.

Bộ phận dùng:
Thân cành và lá - Caulis cum folium Ehretiae asperulae.

Công dụng:
Xạ đen (Ehretia asperula Zoll. Et Mor.), là một vị thuốc quý, người dân ở Hòa Bình gọi là Cây ung thư trong tiếng Mường . Xạ đen được chứng minh có tác dụng ức chế sự phát triển của khối u ác tính, giảm quá trình oxy hóa, tăng cường sức đề kháng.[10]

Một số kết quả nghiên cứu về Xạ đen:

Tạp chí Sinh học (Vol.40, số 2, năm 2018) đăng công trình nghiên cứu về cây Xạ đen (Ehretia asperula)  với tên “Evaluating cytotoxic effect of the extracted compounds from Ehretia asperula Zoll. & Mor stem on several cancer cell lines” báo cáo tác dụng gây độc tế bào trên một số dòng tế bào ung thư của chiết xuất từ ​​thân cây và một số hợp chất được phân lập từ cây Ehretia asperula. Tất cả các chất chiết xuất đều có tác dụng gây độc tế bào trên ít nhất một dòng tế bào ung thư. Dịch chiết n-hexan cho thấy hoạt tính gây độc tế bào mạnh mẽ trên các dòng tế bào ung thư phổi,  gan, ung thư vú và ung thư cổ tử cung với các chỉ số khá cao. Sáu hợp chất đã được phân lập từ phần  thân cây Ehretia asperula. Vì vậy, các kết quả thu được đã gợi ý khả năng sử dụng các chất chiết xuất từ ​​cây Ehretia asperula làm thực phẩm sức khỏe để ngăn ngừa và chữa các bệnh ung thư.[8]

Tạp chí Dược học Bangladesh - Bangladesh Journal of Pharmacology (Vol. 4, số 4, năm 2019) đăng công trình nghiên cứu với tên “Cytotoxic phenolic constituents from the leaves of Ehretia asperula” cung cấp nhiều thông tin có giá trị:

Tại Việt Nam, Ehretia asperula đã được sử dụng trong y học cổ truyền cho điều trị loét, khối u, bệnh gan và viêm [6]. Đến nay, có một số báo cáo về các hoạt động sinh học và hóa học thành phần của cây này. Trong nghiên cứu này, lá của cây Xạ đen (E. asperula) được thu thập từ xã Thượng Tiến, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình của Việt Nam.  Các hợp chất phân lập được đánh giá là có tác dụng gây độc với tế bào ung thư ở phổi người (Hep-G2, LU-1), cổ tử cung (HeLa), ung thư vú (MCF-7) và u cơ vân (RD). Trong đó thể hiện mạnh nhất đến các tế bào ung thư phổi người . Điều thú vị là tất cả các hợp chất không ảnh hưởng đến khả năng tồn tại của các tế bào bình thường. Methyl caffeate đã được báo cáo như một chất chống ung thư đầy hứa hẹn bằng cách gây ra quá trình apoptosis [5,7]. Các nghiên cứu sâu hơn là cần thiết để làm rõ khả năng chống ung thư của Xạ đen (Ehretia asperula).

Lưu ý:
Xạ đen (Ehretia asperula) thuộc họ Vòi voi (Boraginaceae Juss.) là một loài cây thuốc thường được sử dụng nhầm lẫn với loài Dây gối ấn (tên khoa học: Celastrus hindsii Benth., thuộc họ Dây gối - Celastraceae R.Br.) do nhìn hình thái bên ngoài khá giống nhau, đặc biệt là khi cây chưa ra hoa. Loài Dây gối ấn cũng được nhiều người gọi là Xạ đen, còn có một số tên khác như Dây gối bắc, Dây gối quả nâu, Thanh giang đằng; loài cây này có bộ phận dùng là rễ (Radix), trong Y học cổ truyền dùng làm thuốc trị Viên gan và làm thuốc điều kinh. Trên thực tế, khi được gọi nhầm với loài Xạ đen (Ehretia asperula) thì người ta đã sử dụng cả lá, thân và rễ.

Cách dùng, liều lượng:
Cách dùng phổ biến đối với Xạ đen (Ehretia asperula) là dùng cành và lá phơi khô hay sấy; dùng sắc hoặc hãm uống thay trà với liều lượng phù hợp.

Tài liệu dẫn
1. Viện Sinh thái & Tài nguyên Sinh vật (2005). Danh  lục các loài thực vật Việt Nam, tập 3: 1-1248. Nxb Nông nghiệp, Hà Nội.
2. Govaerts, R. (2001). World Checklist of Seed Plants Database in ACCESS E-F: 1-50919.
3. Kalkman, C. & al. (eds.) (1997). Flora Malesiana 13: 1-454. Noordhoff-Kolff N.V., Djakarta..
4. Viện Dược liệu (2016). Danh lục cây thuốc Việt nam. Nxb Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội.
5. Balachandran, C., Emi, N., Arun, Y., Yamamoto, Y., Ahilan, B., Sangeetha, B., ... & Al-Dhabi, N. A. (2015). In vitro anticancer activity of methyl caffeate isolated from Solanum torvum Swartz. fruit. Chemico-Biological Interactions, 242, 81-90.
6. Nguyen, T. L., Pham, T. H., & Huynh, T. T. H. (2017). Evaluating the systematic position of Ehretia asperulaZoll. & Moritzi based on ITS1, matK and trnL-trnF DNA sequences. Vietnam Journal of Science, Technology and Engineering, 59(4), 61-65.
7. Kim, D. D., Nguyet, V. T., Anh, H. X., Trang, N. T. T., Chuyen, N. H., Ha, T. T. H., & Dat, N. T. (2019). Cytotoxic phenolic constituents from the leaves of Ehretia asperula. Bangladesh Journal of Pharmacology, 14(4), 196-197.
8. Nguyet, V. T., Dat, N. T., Ha, T. T. H., Chuyen, N. H., Hang, N. T., & Kim, D. D. (2018). Evaluating cytotoxic effect of the extracted compounds from Ehretia asperula Zoll. & Mor stem on several cancer cell lines. Academia Journal of Biology, 40(2), 145-152.
9. Kim, K. O., Lee, D., Hiep, N. T., Song, J. H., Lee, H. J., Lee, D., & Kang, K. S. (2019). Protective effect of phenolic compounds isolated from Mugwort (Artemisia argyi) against contrast-induced apoptosis in kidney epithelium cell line LLC-PK1. Molecules, 24(1), 195.
10. PHẠM, M. T. T., LÊ, T. T. T., & NGÔ, S. K. (2020). Effects of plant growth regulators, mineral medium, and pH values on the callus induction of young stem cutting slices of Ehretia asperula Zoll. et Mor. Science and Technology Development Journal-Natural Sciences, 4(2), 458-467.