Tên phổ thông: Mía dò [4]
Tên gọi khác: Mía dò hoa ngọn [4]
Tên khoa học: Hellenia speciosa (J.Koenig) S.R.Dutta.[1]
Họ thực vật: Mía dò - Costaceae Nakai [1,4]

Mô tả:
Cây thảo, sống lâu năm, cao 1-2 m, có khi đến 3 m. Thân rễ to, nạc, mọc bò ngang, phần non có vảy bao bọc, vảy có lông ngắn. Thân xốp, ít phân nhánh, lá mọc so le, hình trứng thuôn, gốc tròn có bẹ, đầu nhọn, mép nguyên, mặt trên nhẵn, mặt dưới có lông mịn, dài 15-20 cm, rộng 6-7 cm, gân chính nổi rõ. Lá non mọc thành một đường xoắn ốc rất đặc biệt. Bẹ lá nhẵn hoặc có lông, lúc non màu lục nhạt sau chuyển trắng ngà hoặc đỏ sẫm; lưỡi bẹ phẳng hoặc hơi vát. Cụm hoa mọc ở ngọn thân thành bông chuỳ, dài 8-13 m, rộng 5-9 m; lá bắc dày, xếp lợp, màu đỏ, có mũi nhọn, lá bắc con kề bên, cùng màu; đài hình ống loe ở đầu, có 3 răng cứng màu đỏ sẫm; tràng hình phễu, có ống ngắn và cong màu trắng, họng vàng, nhẵn hoặc có lông; nhị dạng cánh mang một bao phấn, chỉ nhị kết hợp với trung đới kéo dài thành một phần phụ hìnhh trứng đảo hẹp, đầu tròn cong lòng máng ôm lấy vòi nhuỵ; cánh môi to, màu hồng, trắng hoặc vàng, khía rắng ở đầu; bầu nhẵn hoặc có lông. Quả nang, chứa nhiều hạt, màu đen.
 
Phân bố tự nhiên:
Cây mọc hoang nhiều ở miền núi ở khắp các tỉnh từ miền trung trở vào đến Nam bộ và thường mọc ở các khu vực ẩm.

Sinh học & sinh thái: 
Mía dò là cây sinh trưởng phát triển nhanh trong mùa xuân-hè. Từ thân rễ, hàng năm mọc ra nhiều chồi theo hướng nằm ngang. Loại chồi này mọc thành cây và có thể ra hoa quả ngay trong năm đầu tiên. Sau khi quả già, phần trên mặt đất thường lụi đi. Cá biệt có trường hợp cây không lụi, nhưng lại mọc chồi ở nách lá. Quả Mía dò khi già tách thành 3 mảnh để hạt thoát ra ngoài, nảy mầm đạt tới 80%. Cây con mọc từ hạt thường thấy vào tháng 3-4 hàng năm. Mía dò có khả năng tái sinh vô tính khỏe. Các đoạn thân khí sinh cũng như các đoạn thân rễ đều có thể tạo thành cây mới. Nguồn trữ lượng Mía dò ở Việt Nam rất dồi dào, ước tính đến hàng tấn

Thu hái và chế biến:
Thân rễ, thu hoạch vào mùa thu, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, thái phiến phơi hay sấy nhẹ cho khô. Nếu thân rễ khô phải ủ cho mềm rồi thái phiến. Dùng lửa nhỏ sao đến khi bề mặt phiến có màu vàng. Búp và cành dùng tươi hay thái lát phơi khô. 

Bộ phận dùng:
Thân rễ, búp non, cành non.

Tính vị, công năng:
Mía dò có vị chua, đắng, cay, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, tiêu thũng, chống viêm.

Công dụng:
Chữa ho, sốt, đái buốt, viêm bàng quang, Trung quốc dùng chữa viêm thận, phù thũng, xơ gan cổ trướng, tiểu không thông, mề đay, Ấn Độ dùng chữa sốt, bệnh ngoài da, rắn cắn, Indonesia dùng chữa các bệnh về mắt. Ngoài ra, thân rễ Mía dò còn được dùng làm thuốc thanh lương, bổ, lọc máu, trị suyễn, chữa ho, chống nấm, tác dụng xổ, trừ giun. Trong công nghiệp, Mía dò được sử dụng làm nguyên liệu chiết diosgenin để bán tổng hợp thuốc corticoid, thuốc tránh thụ thai.

Một số kết quả nghiên cứu về Mía dò:
Nghiên cứu của Binny (2010) trên Journal Basic Clin Pharm cung cấp cơ sở khoa học cho việc sử dụng Mía dò để điều trị các tình trạng viêm và đau. Chiết xuất ethanolic của thân rễ Mía dò có đặc tính chống viêm và hạ sốt. Đặc tính chống viêm đã được nghiên cứu trong sự hình thành u hạt gây phù chân do carrageenan gây ra và hình thành u hạt dạng viên bông [2]. Ở Ấn Độ, người ta sử dụng lá cây Mía dò để trị bệnh Tiểu đường. Nghiên cứu của Ramya (2019) cho thấy lá Mía dò có tác dụng trị tiểu đường và có thể được coi là một đối tượng cho các nghiên cứu khác sau này [5].
 
Tài liệu dẫn
1. Govaerts, R. (2019). World Checklist of Vascular Plants (WCVP Database) The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew.
2. Saraf, A. (2010). Phytochemical and antimicrobial studies of medicinal plant Costus speciosus (Koen.). E-Journal of Chemistry, 7.
3. Bộ Y tế (2019). Dược điển Việt Nam V. Nxb Y học, Hà Nội.
4. Viện Dược liệu (2016). Danh lục cây thuốc Việt nam. Nxb Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội.
5. Ramya, R., & Dhamotharan, R. Antidiabetic Effect of Hellenia speciosa (J. Koenig) SR Dutta in Alloxan Induced Diabetic Rats.