CÂY BÁCH BỘ

Tên phổ thông: Bách bộ [2,3]
Tên gọi khác: Bách bộ củ, Củ ba mươi
Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour. [1]
Họ thực vật: Bách bộ - Stemonaceae Caruel [1]

Mô tả:
Dây leo. Thân thường phân nhánh, phần thân già hóa gỗ. Lá mọc đối hoặc mọc vòng, hiếm khi mọc so le; cuống lá dài 3--10 cm; phiến lá kích thước 6--24 x 2--17 cm, 7--13 gân lá; gốc lá hình tim, đỉnh lá nhọn. Cụm hoa gồm 1--3 hoa, có lá bắc nhọn, dài 5-10 mm. Bao hoa màu xanh, gân màu tím, kích thước 3.5--7.5 x 0.7--1 cm, đỉnh nhọn. Nhị màu tím, thường ngắn hơn đỉnh bao hoa; bao phấn dài khoảng 10 mm. Quả nang hình trứng thuôn, kích thước 2.5--6 x 1--3 cm. [4]

Dược liệu Bách bộ:
Rễ củ hình trụ cong queo, dài 9 cm đến 20 cm, có khi dài đến 30 cm, đường kính 1 cm đến 2 cm. Thường để nguyên cả rễ củ hoặc cắt đôi theo chiều ngang hay bổ đôi theo chiều dọc. Đầu trên đôi khi còn vết tích của cồ rễ, đầu dưới thuôn nhỏ. Mặt ngoài màu vàng nâu nhạt, có nhiều nếp nhăn dọc. Mặt cắt ngang thấy mô mềm vỏ khá dày, màu vàng nâu; lõi giữa màu trắng ngà.
 
Phân bố tự nhiên:
Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Hà Giang (Phó Bảng), Yên Bái, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Phú Thọ, Hà Nội, Ninh Bình (Cúc Phương), Thanh Hóa, được nhập trồng ở miền Nam Việt Nam, Đà Nẵng, Quảng Nam (Hội An, Cù Lao Chàm), An Giang (Tri Tôn, Núi Đài, Núi Cô Tô). (Gần như khắp các tỉnh miền núi) [2]

Sinh học & sinh thái:
Cây mọc hoang ở các khu vực đất có nhiều mùn, độ ẩm cao, cây ưa bóng và sống dựa vào thân một số loài cây gỗ trong khu vực phân bố. Cây cũng được trồng để làm thuốc dùng chồi gốc để trồng. Khi thu hoạch, cắt rễ củ làm thuốc và cắt thân lá còn lại khoảng 5cm sẽ được chồi gốc làm giống. Có thể tách ra nhiều mầm để trồng. Trồng bằng gốc, chóng được thu hoạch nhưng được ít giống. Bách bộ trồng được 2 - 3 năm có thể thu hoạch. Mùa hoa quả tháng 3–8. [5]

Thu hái và chế biến:
Đào lấy rễ củ lúc trời khô ráo, tốt nhất là vào mùa thu khi lá bắt đầu chuyển sang màu vàng, rửa sạch đất cát, cắt bỏ rễ ờ hai đầu, đem đồ vừa chín hoặc nhúng nước sôi. Loại nhỏ để nguyên, loại to bổ đôi rồi phơi nắng hoặc sấy ở 50 °C đến 60 °C đến khô. [3]

Bộ phận dùng:
Rễ củ đã phơi hoặc sấy khô – Radix Stemonae tuberosae

Tính vị, quy kinh:
Cam, khồ, vi ôn. Vào kinh phế.[3]

Công năng, chủ trị:
Ôn phế, nhuận phế, Trị ho, sát trùng. Chủ trị: Hộ mới hoặc ho lâu ngày, ho gà, ho lao, viêm phế quản mạn tính. Dùng ngoài trị chấy, rận, ghẻ lờ, giun kim, ngứa âm hộ.[3]

Một số kết quả nghiên cứu mới:
Kết quả của nhiều nghiên cứu về hóa học và dược lý chứng minh: trong rễ của loài Bách bộ (S. tuberosa) chứa nhiều alkaloid nhóm stemoninine thể hiện hoạt tính chống ho mạnh trên đối tượng thí nghiệm là Chuột. [6,7] Ngoài ra, người ta còn phân lập được nhiều hợp chất từ rễ của Bách bộ thể hiện hoạt tính kháng khuẩn khá mạnh. [8]

Cách dùng, liều lượng:
Ngày dùng từ 8g đến 12g, dạng thuốc sắc, cao, viên hoặc bột. Dùng ngoài: Lượng thích hợp. Nấu lấy nước để rửa hoặc nâu cao để bôi, xoa.[3]
 
Tài liệu dẫn
1. Li, J.X. & al. (2018). Spec ies delimination of Stemona (Stemonaceae) based on sequences of five placid DNA regions Phytotaxa 374: 291-296.
2. Viện Dược liệu (2016). Danh lục cây thuốc Việt nam. Nxb Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội.
3. Bộ Y tế (2019). Dược điển Việt Nam V. Nxb Y học, Hà Nội.
4. Liang, S. Y., & Tamura, M. N. (2000). Stemonaceae. In: Wu, ZY & Raven, PH (eds.), Flora of China, vol. 24, pp: 71.
5. Cây thuốc Việt Nam - Trần Hợp - Võ Văn Chi - trang 465.
6. Lin, L. G., Li, K. M., Tang, C. P., Ke, C. Q., Rudd, J. A., Lin, G., & Ye, Y. (2008). Antitussive stemoninine alkaloids from the roots of Stemona tuberosa. Journal of natural products, 71(6), 1107-1110.
7. Xu, Y. T., Hon, P. M., Jiang, R. W., Cheng, L., Li, S. H., Chan, Y. P., ... & But, P. P. H. (2006). Antitussive effects of Stemona tuberosa with different chemical profiles. Journal of ethnopharmacology, 108(1), 46-53.
8. Lin, L. G., Yang, X. Z., Tang, C. P., Ke, C. Q., Zhang, J. B., & Ye, Y. (2008). Antibacterial stilbenoids from the roots of Stemona tuberosa. Phytochemistry, 69(2), 457-463.