Tên phổ thông: Muồng truổng [2]
Tên gọi khác: Ưng bất bạt, Sẻn, Màn tàn, Sẻn lai, Buồn chuồn, Hoàng mộc dài [2]
Tên khoa học: Zanthoxylum avicennae (Lam.) DC. [5,6]
Họ thực vật: Cam - Rutaceae Juss. [5,6]

Mô tả:
Cây gỗ nhỏ cao 2-4 m, thân mang nhiều gai thẳng đứng, vỏ thân xù xì, màu vàng xám. Cành nhẵn, cũng mang gai nhưng thưa hơn. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, có 5-25 lá chét mọc đối; lá chét hình mác, mặt trên xanh sẫm, nhẵn bóng, mặt dưới xanh nhạt; chóp lá từ nhọn đến tù, mép lá hơi khía tai bèo, gốc lá chét tận cùng cân, gốc các lá chét bên hơi lệch, phiến lá có nhiều túi tinh dầu có thể quan sát rõ ở mặt dưới; gân lá hình lông chim, có 5-10 cặp gân phụ, lồi ở mặt dưới. Cụm hoa dạng tán kép mọc ở ngọn cành, dài 13-17 cm; cuống hoa cái dài 4 mm, cuống hoa đực dài 1,5 mm. Hoa nhỏ, đều, đơn tính khác gốc, mẫu 5, bao hoa phân hóa đài tràng; đài 5 mảnh nhỏ, màu xanh hình tam giác cân, rộng 1 mm, cao 0,25 mm; 5 cánh hoa rời hình trứng, khum như vỏ sò, sắp xếp xen kẽ với lá đài. Hoa cái gồm 5 cánh màu trắng, dài 2,5 mm; bộ nhị gồm 5 nhị lép dạng vảy nhỏ màu trắng; bộ nhụy do 2-3 lá noãn tạo thành bầu trên, mỗi lá noãn tạo thành 1 ô, đính nhau ở gốc và rời nhau ở trên, mỗi ô có 2 noãn, đính noãn trung trụ; bầu màu xanh bóng, cao 2 mm, đường kính mỗi ô khoảng 1,0-1,5 mm, trên bầu nhiều túi tiết tinh dầu dạng đốm tròn nhỏ; vòi và núm nhụy rời, vòi nhụy ngắn, núm nhụy dạng đầu, có gai thịt tiết chất dính. Hoa đực gồm 5 cánh màu trắng xanh, dài 2,0 mm; bộ nhị gồm 5 nhị thò sắp xếp xen kẽ với cánh hoa, chỉ nhị hình sợi màu trắng trong, dài 2,5-2,7 mm; bao phấn 2 ô, hình thận, xếp song song, dài 0,7-1,0 mm, nứt dọc, hướng trong, đính lưng; bộ nhụy thoái hóa, gồm bầu trên lép, màu trắng, hình mác xẻ hai thùy, bên trong không có noãn. Quả vẫn còn dấu tích tràng hoa còn sót lại, có 1-3 ô hình trứng dính nhau ở phía dưới, kích thước 6,5 x 5 mm, mỗi ô chứa 1 hạt, bên cạnh có thể có ô lép nhỏ hơn và không mang hạt do noãn không được thụ tinh; vỏ quả ngoài có tuyến tinh dầu nhiều, hình tròn và hơi nhô ra, khi quả chín vỏ chuyển sang màu đỏ tía; vỏ quả trong màu trắng, dính liền với vỏ quả ngoài; quả nang cắt vách, tự mở theo đường hàn liền của mép lá noãn ở phía trên đỉnh quả. Hạt sau khi ra khỏi các ô vẫn gắn ở mép vỏ quả và nằm trên đỉnh quả; hạt hình trứng, hơi nhọn hai đầu, kích thướci 4,5-5,0 x 3,0-3,5 mm, vỏ hạt nhẵn bóng, màu đỏ sẫm hoặc đen.


 
Phân bố tự nhiên:
Sơn La, Lạng Sơn, Quảng Ninh (Uông Bí), Bắc Giang, Hà Nội (Ba Vì, Thủ Pháp, Bất Bạt), Hòa Bình, Ninh Bình (Chợ Ghềnh), Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng. Còn có ở Trung Quốc, Laos, Lesser Sunda Is., Philippines và Thailand [2]

Sinh học & sinh thái:
Muồng truổng là cây ưa sáng, thích nghi với khí hậu nóng ẩm, thường mọc lẫn trong quần thể cây bụi ở đồi, đất sau nương rẫy, ven rừng. Cây sống trên nhiều loại đất, kể cả đất nghèo kiệt. Cây tái sinh chủ yếu từ hạt.

Thành phần hóa học:
Cây Muồng truổng có thành phần hóa học rất đa dạng. Dựa theo các tài liệu đã được công bố, trong cây có các thành phần: coumarin, alcaloid, flavonoid, tinh dầu, lignan và một số hợp chất khác.

Tác dụng dược lý:
Sự đa dạng các nhóm chất có họat tính sinh học khiến cho Muồng truổng (Z. avicennae) có nhiều tác dụng dược lý quan trọng, có tính ứng dụng cao: kháng nấm, chống viêm, chống oxi hóa và chống ung thư.

Tính vị, công năng:
Muồng truổng có vị đắng, cay, tính hơi ấm, có tác dụng khử phong lợi thấp, hoạt huyết chỉ thống, hành khí, lợi thủy [5], [8]. Đây là vị thuốc được sử dụng trong nhiều bài thuốc dân gian Việt Nam.

Một số kết quả nghiên cứu nổi bật về Muồng truổng (Ưng bất bạt):
Năm 2011, các thử nghiệm in vivo và in vitro của Trần Đức Dũng và cộng sự đã cho thấy chiết xuất từ vỏ rễ cây trong cồn 95o thúc đẩy đáng kể quá trình apoptosis HA22T và giảm kích thước khối u ở chuột nude xenograft thông qua hoạt hóa protein phosphatase 2A theo cách phụ thuộc vào liều [9].

Nghiên cứu tiếp theo của họ vào năm 2012 chứng minh rằng chiết xuất từ Muồng truổng (Z. avicennae) ức chế sự tăng sinh tế bào thông qua hoạt hóa protein phosphatase 2A trong tế bào ung thư gan người HA22T [10].

Muồng truổng cũng thể hiện tác dụng chống ung thư bằng cách điều chỉnh con đường truyền tín hiệu Wnt/ β-catenin thông qua thúc đẩy sự thoái hóa của β-catenin và hoạt hóa phosphatase 2A, cho thấy đây là một loại thuốc tiềm năng chống ung thư gan di căn [11].
Tinh dầu của Z. avicennae cũng thể hiện hoạt động chống ung thư mạnh mẽ, chống lại các khối u ở dòng tế bào ung thư K-562 với IC50 là 1,76 µg/mL [12].
 
Tài liệu dẫn
1. Wu, Z. & Raven, P.H. (eds.) (2008). Flora of China 11: 1-622. Science Press (Beijing) & Missouri Botanical Garden Press (St. Louis).
2. Nguyễn Tiến Bân (Chủ biên) (2003). Danh lục thực vật Việt Nam, tập 2. Nxb Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội.
3. Bộ Y tế (2019). Dược điển Việt Nam V. Nxb Y học, Hà Nội.
4. Viện Dược liệu (2016). Danh lục cây thuốc Việt nam. Nxb Khoa học & Kỹ thuật, Hà Nội.
5. Võ Văn Chi (1997), Từ điển cây thuốc Việt Nam, NXB Y học, Hà Nội, tr. 789- 790, 450-451, 1042-1043, 1355.
6. Plant of the World online: http://powo.science.kew.org/taxon/342785-1
7. FOC: http://efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=242315623
8. Lê Trần Đức (1997), Cây Thuốc Việt Nam – Trồng hái chế biến trị bệnh ban đầu, NXB Nông nghiệp, Hà Nội, tr. 1176-1177.
9. Tran Duc Dung, Chang Hsien-Cheh, et al. (2011), "Zanthoxylum avicennae extracts induce cell apoptosis through protein phosphatase 2A activation in HA22T human hepatocellular carcinoma cells and block tumor growth in xenografted nude mice", International journal of molecular medicine, 28(6), pp. 927-936.
10. Tran Duc Dung, Chang Hsien-Cheh, et al. (2012), "Zanthoxylum avicennae extracts inhibit cell proliferation through protein phosphatase 2A activation in HA22T human hepatocellular carcinoma cells in vitro and in vivo", International journal of molecular medicine, 29(6), pp. 1045-1052.
11. Tran Duc Dung, Feng Chih-Chung, et al. (2013), "Suppression of plasminogen activators and the MMP-2/-9 pathway by a Zanthoxylum avicennae extract to inhibit the HA22T human hepatocellular carcinoma cell migration and invasion effects in vitro and in vivo via phosphatase 2A activation", Bioscience, biotechnology, and biochemistry, pp. 1814-1821.
12. Zhang D. S., Zhong Q. X., et al. (2012), "[Study on the chemical components, antimicrobial and antitumor activities of the essential oil from the leaves of Zanthoxylum avicennae]", Zhong Yao Cai, 35(8), pp. 1263-7.